Hoe zelfcensuur de vrijheid van Chinezen in Nederland tegenhoudt

Beeld: Beeld: Lisa Markslag

16 mei 2022, 12:00

Auteur: Anouk Gras

Steeds vaker probeert de Chinese overheid academici en universiteiten in Nederland onder druk te zetten. Het doel hiervan? Het imago van China hooghouden. Maar deze beïnvloeding vanuit China vindt ook op een minder zichtbare manier plaats: online.

Al tijden heeft China manieren om overzees de touwtjes in handen te nemen als het gaat om zelfpromotie. Een welbekend schandaal vond plaats aan het Confucius Instituut in Groningen. Een docent tekende een contract waarin stond dat het imago van China niet beschadigd mocht worden in zijn lesmethodes. En meer recentelijk nog: de Chinese overheid die een mensenrechtenonderzoek aan de Vrije Universiteit te Amsterdam financiert. De bedoeling hiervan was om ‘een alternatieve visie op mensenrechten’ over China te verspreiden, aldus de NOS.

Hoe China de academische wereld tracht te beïnvloeden is vrij duidelijk. Wanneer uitlekt dat het gebeurt, dan haalt het onmiddellijk het nieuws en spreken andere academici zich fel uit. Maar er zijn plekken die heviger door de Chinese overheid onder de duim worden gehouden, maar waar je minder over hoort. Zo worden Chinezen die in Nederland wonen dagelijks door de Chinese Communistische Partij (CCP) gecontroleerd: op het internet.

WeChat

Vrijwel alle Chinezen in Nederland maken gebruik van WeChat. Het is een van de weinige online communicatiemiddelen in China, dus het is bijna de enige manier om contact te houden met familie en vrienden op afstand. Het platform kent een breed scala aan functies: zo zit er een chatfunctie op en beschikt het over eigen, gelijksoortige elementen van sociale media als Twitter, Facebook en Instagram.

Alle 768 miljoen gebruikers van WeChat worden continu gemonitord. Het platform detecteert met algoritmen automatisch bepaalde woorden en namen die vervolgens worden verwijderd. Dat gebeurt ook bij gebruikers vanuit Nederland. Maar: “Online censuur gebeurt niet alleen door middel van kunstmatige intelligentie, maar ook doordat mensen zichzelf censureren,” vertelt Li*, een Chinese studente communicatiewetenschappen aan de VU. “Er gelden ongeschreven regels van wat er wel en niet gezegd mag worden.”

Het is de gedachte dat er altijd een grens kan worden overschreden en de angst hierover dat het gedrag van mensen vervolgens bepaalt

The red line

Huang*, een Chinese PhD-onderzoekster East-Asian Studies aan de Universiteit Leiden, vult aan: “Er wordt een hele abstracte standaard gehanteerd in het Chinese overheidsbeleid.” Het enige wat voor haar duidelijk is, is dat iets wat voor politieke of sociale beïnvloeding zou kunnen zorgen, een grens overgaat volgens de CCP. Maar wat nou eigenlijk politieke of sociale invloed is, legt de Chinese overheid nergens uit. Geregeld circuleert in haar omgeving de vraag: did you touch the red line or not? “Doordat ze abstracte criteria hanteren moet je altijd gokken over wat je wel en niet mag zeggen. Dit zorgt er automatisch voor dat mensen zichzelf bij voorbaat censureren, in plaats van dat er daadwerkelijk censuur plaatsvindt.”

Huang vertelt dat de ‘overheidsmachine’ voornamelijk wordt verbeeld door mensen zelf. Zo wordt ongeschreven censuur als het ware een bestuursinstrument van de CCP. Het is de gedachte dat er altijd een grens kan worden overschreden en de angst hierover dat het gedrag van mensen vervolgens bepaalt.

Doorgeslagen zelfcensuur

Wat is er dan wél duidelijk? “Wat gecensureerd zou moeten worden gaat niet zozeer om specifieke inhoud, maar wanneer iets om wat voor reden dan ook een groot aantal mensen zou kunnen mobiliseren. Dat is altijd een rode lijn voor de Chinese regering. Dit hoeft niet per se politiek gericht te zijn,” zegt Pál Nyiri, schrijver en leraar Global History from an Anthropological Perspective aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Er ontstaat zogezegd paniekvoetbal binnen de online Chinese gemeenschap, wat inhoudt dat mensen elkaar gaan censureren op WeChat. Dit gebeurt volgens Nyiri voornamelijk via zogeheten publieke accounts, een soort Facebookpagina’s die door vrijwel iedere WeChatgebruiker kunnen worden aangemaakt. Deze kennen vaak een groter bereik door het aantal leden dat ze hebben. Meer kans om de rode lijn te overschrijden dus. “Het is totaal onvoorspelbaar geworden,” zegt Nyiri. “Mensen gaan in vermomming. Sommigen worden ervoor betaald, sommigen zijn vrijwilligers, sommigen rapporteren gewoon af en toe, tot aan het punt van onredelijkheid.”

Mensen zijn zo bezorgd dat ze vrijwillig gaan overinterpreteren en anticiperen op wat er gezegd kan worden

Nyiri vertelt dat de onzekerheid over wat wel en niet is toegestaan op WeChat ervoor zorgt dat gebruikers voorzichtig en paranoïde worden. Mensen zijn zo bezorgd dat ze vrijwillig gaan overinterpreteren en anticiperen op wat er gezegd kan worden. “Een Amerikaanse wetenschapper heeft eens geschreven over de anaconda in the chandelier om de censuur van de Chinese overheid te illustreren: je weet dat de anaconda er is, maar je weet nooit wanneer hij zou kunnen toeslaan,” zegt hij. “Het resulteert in onderling wantrouwen tussen mensen. Met de kennis dat iedereen elkaar rapporteert, maar je niet weet wanneer en waarom. Het is een soort stalinistische Sovjet-Unie, maar dan online.”

Een sneeuwbaleffect

Niet alleen de grenzen over wat er gezegd mag worden op WeChat zijn onduidelijk, ook is het zo dat de gevolgen voor het overschrijden van een grens niet zwart op wit staan – daar maakt ook Li zich druk om. “Als ik niet voorzichtig ben wordt mijn account waarschijnlijk verwijderd van het platform,” vertelt Li. Dat zou betekenen dat ze compleet wordt afgesloten van haar vrienden en familie in China. “Daarbij zou het kunnen gebeuren dat de politie bij mijn ouders in China langsgaat om te praten over wat voor ongepasts ik in hun ogen gestuurd zou hebben.” Bij Li schieten deze gedachtes ook al door haar hoofd wanneer ze louter contact met vrienden zoekt via WeChat.

Dit brede scala aan mogelijkheden en onzekerheid over de gevolgen zaait angst, waardoor er van tevoren goed wordt nagedacht over wat er gedeeld wordt. “Een van mijn vrienden die in China woont is schrijver. Bij hem komt de politie geregeld langs om in gesprek te gaan en ervoor te zorgen dat hij geen teksten op het platform schrijft die van negatieve invloed kunnen zijn op de maatschappij. Dat voelt nogal bedreigend.” Deze bezoekjes hebben zijn familie angstig gemaakt en ervoor gezorgd dat hij op zijn hoede is. Nu Li hier hoogte van heeft gekregen, is zij ook alerter geworden. Het lijkt bijna mond-tot-mondreclame voor de Chinese overheid: het horen van andermans ervaringen voedt de angst nog verder, en daarmee de mate van zelfcensuur. “Het zijn waarschuwingssignalen voor mij,” zegt ze.

Dit strategisch opgezette grijze gebied maakt dat mensen hun eigen regels en die van elkaar gaan opstellen. Zo blijft, zelfs in een democratisch land ver buiten China, het totalitaire systeem op een indirecte manier verwikkeld met het leven van Chinezen.

*Li en Huang zijn pseudoniemen, beiden wilde niet met hun echte naam in het artikel. Dit in verband met mogelijke repercussies. Hun werkelijke namen zijn bij de https://redpers.nl/wp-content/uploads/2020/09/redperslogo-1.png bekend.

Met medewerking van Caspar van de Poel


STEUN NIEUW JOURNALISTIEK TALENT

Red Pers werd vijf jaar geleden opgezet door vier jonge en ambitieuze studenten en is inmiddels uitgegroeid tot een landelijk opleidingsplatform. Het is dé springplank naar een journalistieke carrière.

Wil je ons helpen het medialandschap te vernieuwen door jonge journalisten een stem te geven? Doneer dan nu een flinke kan koffie (€ 5,-), één maandje Zoomen (€ 15,-) of een ander bedrag. Bedankt


lees ook:

Nieuwsbrief

Elke drie weken houden we je op de hoogte van wat we schreven en wat we lazen in de Red Pers-nieuwsbrief.

Doneren

Wij bieden jonge, aspirerende journalisten een podium én begeleiding. Dat kunnen we nog beter met jouw steun. Die steun komt met twee voor de prijs van één, want onze sponsor matcht jouw donatie. Geef jij ons vijf euro? Dan ontvangen wij een tientje.