‘De wil van de natuur volgen was een pijnlijk maar betekenisvol proces’

Beeld: Beeld: Josien Beekers

10 januari 2022, 10:30

Auteur: Josien Beekers

‘De wil van de natuur volgen was een pijnlijk maar betekenisvol proces’

Beeld: Beeld: Josien Beekers

10 januari 2022, 10:30

Auteur: Josien Beekers

Filosoof en computerwetenschapper Bernardo Kastrup (47) werkte bij Philips, ASML en het Zwitserse CERN. Toen verruilde hij de techsector voor de filosofie. Een intuïtieve keuze, gemotiveerd door zijn veranderde overtuiging over de aard van de werkelijkheid.

“Dit jaar was intens. In januari werd de Essentia Foundation gelanceerd. Daarnaast was ik druk met alles wat ik al deed: artikelen schrijven, boeken, reviews, interviews. Allerlei dingen”, vertelt Kastrup met een zucht terwijl zijn kat nieuwsgierig in zijn camerabeeld tevoorschijn komt. Een luchtig begin van een interview dat uitmondde in een van de meest diepzinnige gesprekken die ik ooit heb gevoerd. Kastrup praat over een diepere laag. Niet alleen filosofisch, maar ook zeer persoonlijk. Dit alles via Zoom, vanuit zijn opgeruimde maar tot de hoek toe met boeken gevulde werkplek.

Tegenwoordig richt Kastrup zich op de metafysica, de leer die antwoord probeert te geven op de vraag wat de natuur en de realiteit om ons heen werkelijk zijn. Volgens hem is het huidige dominante paradigma in de wetenschap – het metafysisch materialisme, waarin de wereld bestaat uit materie of mechanismen – fundamenteel onjuist.

“De fysische wereld zoals wij deze waarnemen, is slechts een verschijningsvorm. Eronder schuilt een diepere laag die mentaal is, in plaats van mechanisch of fysisch,” begint Kastrup. Wanneer dit paradigma, het metafysisch idealisme, dominant wordt in de wetenschap zullen we volgens hem fundamenteel anders naar de realiteit, de wereld en onszelf kijken.

Toen je tweeëntwintig was begon je voor CERN, het instituut waar de Europese deeltjesversneller zich bevindt. Hoe keek je toen naar de wereld?

“Bij CERN adem je materialisme. Het is een soort culturele aanname die je maakt zonder erbij na te denken. Ik werkte daar mee om de Higgs-boson te vinden en supersymmetrie te bewijzen. Supersymmetrie of ‘Suzy’ (een theorie die stelt dat elk quantumdeeltje als het ware ‘verbonden’ is met één ander deeltje, red.) werd niet erg populair bij het publiek, maar voor wetenschappers is hij zo mooi als een Van Gogh. Maar mooi betekent niet hetzelfde als waar: uiteindelijk vonden we niets. Een grote teleurstelling, ook voor mij. Maar ik hield vast aan de gangbare natuurwetenschap. Mijn aandacht lag nog niet bij de metafysica.”

Bernardo Kastrup. Foto: bernardokastrup.com.

Wanneer begon het materialisme als wereldbeeld voor jou te wankelen?

“Pas jaren later, toen ik in de dertig was. Ik werkte aan kunstmatige intelligentie. ‘AI’ en kunstmatig bewustzijn zijn verschillende dingen, maar als je met het één bezig bent, ga je je vanzelf afvragen: zou dit systeem ook bewust kunnen zijn? En zo ja, hoe? Wat zou ik anders moeten doen om ervoor te zorgen dat dit systeem niet alleen intelligent is, maar ook bewust? Maar zonder het te weten zetten bepaalde aannames me steeds op een dood spoor.”

Wat waren die aannames?

“Na een paar jaar besefte ik dat de vraag of kunstmatig bewustzijn bestaat onzinnig is. De foute aanname werd opeens volkomen duidelijk: dat bepaalde configuraties van mechanische systemen überhaupt bewustzijn kunnen creëren. Als je er goed over nadenkt, is het vanzelfsprekend dat dat niet klopt. Niet qua logica, niet qua consistentie en niet qua empirisch bewijs. Dus moet je opgeven, maar je kunt niet zonder metafysica leven. Want de realiteit is wel iets, misschien niet materieel, maar wél iets. Dus wat dan? Uiteindelijk, na jaren, kwam ik tot de conclusie dat het idealisme het vanzelfsprekende antwoord was. Het lost elk probleem op. Het is consistent en het verklaart de vreemde resultaten van ons huidige empirisch onderzoek.”

Welk experiment geeft volgens jou het duidelijkste empirische bewijs dat het materialisme niet klopt?

“Mijn favoriet is de laatste veertig jaar steeds herhaald, omdat men bleef twijfelen aan de conclusie. In 2015 werd het experiment opnieuw uitgevoerd aan de TU Delft, nog nauwkeuriger en met minder loopholes. Het gaat als volgt: je neemt twee elementaire deeltjes die met elkaar verstrengeld zijn. Met andere woorden: ze zijn samen gecreëerd. Je schiet ze af in tegenovergestelde richting. Nadat ze een aantal kilometer hebben afgereisd, wordt een meting gedaan met verschillende instrumenten. Dan blijkt dat jouw keuze van wat je meet bij één deeltje, direct beïnvloedt wat je meet bij het andere deeltje. Zelfs als je kiest nádat de twee deeltjes afschoten zijn. Je resultaat aan de éne kant correleert voor honderd procent met je meting aan de andere kant.”

Dus die deeltjes weten…

“Niks! Wat je moet beseffen is dat er helemaal geen deeltjes zíjn. Fysische eigenschappen, zoals massa, spin, momentum, amplitude, bestaan niet zelfstandig. Ze bestaan niet in de wereld totdat ze gemeten worden. Het meten zelf brengt fysische eigenschappen tot bestaan. Maar wat is dan het ‘ding’ dat je meet? Wat het ook is, het is niet fysisch, want dat is slechts de…” Kastrup zoekt naar het passende Nederlandse woord dat hij laatst had geleerd, en waar hij ‘heel trots’ op is.

“Oh ja, de verschijningsvorm! Je meet slechts de verschijningsvorm, die pas ontstaat op het moment van observatie. En mijn mening is dat die wereld, de onderliggende laag, mentaal is. Niet jouw geest of de mijne, maar geestelijk in essentie. Wat wij materie noemen, is slechts de verschijningsvorm van geestelijke of mentale processen. Niet jouw mentale processen of die van mij, maar gewoon mentale processen in de natuur. Transpersonal mentale processen.”

Hoe verandert dit je blik op de wereld?

“Wat er vanzelf gebeurt als jij met hart en ziel onder het idealisme leeft: je geest is niet langer alleen een secundaire bijwerking van je brein. De geest is nu fundamenteel, dus je zult automatisch alle aspecten ervan serieuzer nemen. Als je dit beseft, wil je geen spullen meer verzamelen, maar inzichten, emoties en mentale groei. En als je doodgaat, zal de verzameling van inzichten niet verdwijnen. Onder het idealisme is het lichaam slechts hoe de geest zich ter observatie aan de buitenkant presenteert. Het is enkel de verschijningsvorm. Dit betekent dat je niet alles verliest als je doodgaat: jouw inzichten gaan mee naar een volgende staat van bewustzijn.”

Maar als je je emoties zo serieus neemt beleef je ze toch ook veel intenser? Maakt dit wereldbeeld het leven niet zwaarder?

“Natuurlijk, natuurlijk, natuurlijk! Wat ik net zei, kan heel slecht nieuws zijn. Het is niet voor niets dat het materialisme de dominante metafysica is. Daar zijn psychologische redenen voor. Emoties hoef je onder het materialisme niet serieus te nemen. Je hoeft ze niet te integreren, want het zijn slechts bijwerkingen van je brein. Waarom al die moeite in een pijnlijk en zwaar proces van integratie stoppen? We hebben zingeving opgegeven om niet in angst te leven. Maar ik leef liever op een zinvolle manier.”

Hoe heeft dit jouw leven veranderd?

“Overstappen naar de Essentia Foundation was behoorlijk in tegenstrijd met mijn eigen carrièreplannen. Ik zat bij het strategieteam van ASML, een comfortabele positie met een goed salaris, vrienden en een sociaal leven. ASML maakte een groot intrinsiek deel van mij uit en andersom. Ik droom er nog wekelijks over. Soms huil ik erom. Maar ik heb mijn intuïtie gevolgd en de stap genomen. Het was een pijnlijk proces om de wil van de natuur, in plaats van mijn persoonlijke wil, weer te herkennen en te durven volgen.”

Hoe heb je onderscheid gemaakt tussen jouw persoonlijk doelen en iets dat dieper gaat dan dat?

“Tinnitus was een grote les voor mij. Ik heb behoorlijke tinnitus, in beide oren. Ik heb een aantal jaar intens geworsteld met de vraag of ik ASML en de tech-wereld moest verlaten. Toen kwam de tinnitus. Twee keer overwoog ik serieus om mijn leven tot een eind te brengen. Een halfuur lang, twee keer. Als dat gebeurt, ook al is het maar zo kort, de les die je dan leert is dat…

“Dat je nooit meer een besluit neemt op basis van wat je vreest te verliezen, want je bent nu bekend met een mentale staat waarin je bereid bent alles te verliezen. Toen koos ik voor de Essentia Foundation. En kijk, ik was ontzettend bang dat ik ASML zou gaan missen. Dat klopte. Mijn angst was waar”, vertelt Kastrup lachend. “Maar het was de juiste stap.”

Maar het was pijnlijk?

“Door te lijden groei je als mens. Je krijgt meer begrip voor anderen, de wereld en jezelf. Als je dat beseft, dan accepteer je lijden als een intrinsiek deel van het leven dat uiteindelijk leidt tot iets goeds. Het was psychiater en psycholoog Carl Jung die ongeveer het volgende zei: ‘In je leven kan je alles aan, zolang je de zin erin herkent.’ Alles wat mentaal gebeurt, heeft zin. Alle inzichten en persoonlijke groei die je opdoet is een bijdrage van jou aan de fundering van de natuur.”

Ondanks de coronapandemie was 2021 een druk jaar voor Kastrup. In Nederland was hij te zien in Tegenlicht en te horen in de Future Affairs-podcast van NRC. Momenteel werkt hij voor de Essentia Foundation, die het idealisme als wereldbeeld op een wetenschappelijke manier uitlegt aan een breed publiek. In november organiseerde de stichting in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam een online congres, ‘The Science of Consciousness’, over een van de grootste raadsels in de wetenschap: het ontstaan van bewustzijn.

Met medewerking van Jan Tourkov


lees ook:

Nieuwsbrief

Elke drie weken houden we je op de hoogte van wat we schreven en wat we lazen in de Red Pers-nieuwsbrief.

Zoeken

Doneren

Wij bieden jonge, aspirerende journalisten een podium én begeleiding. Dat kunnen we nog beter met jouw steun. Die steun komt met twee voor de prijs van één, want onze sponsor matcht jouw donatie. Geef jij ons vijf euro? Dan ontvangen wij een tientje.