De verleiding van de status quo

Beeld: Beeld: Josien Beekers

6 november 2021, 13:00

Auteur: Thom Canters

De verleiding van de status quo

Beeld: Beeld: Josien Beekers

6 november 2021, 13:00

Auteur: Thom Canters

De afwezigheid van Angela Merkel wierp een grote slagschaduw over de Duitse verkiezingen. De wanhopige zoektocht naar haar troonopvolger leidde naar een man die in Duitsland vooral te boek staat als een robot. Waarom vonden de kiezers Olaf Scholz dan toch een waardige vervanger?

Op 26 september gingen de Duitse kiezers naar de stembus. Aan grote thema’s was geen gebrek: klimaatverandering, een pandemie, de rol van Duitsland in een onzeker internationaal politiek klimaat, om er maar een paar te noemen. Toch draaiden de verkiezingen uit op één simpele vraag: wie wordt de nieuwe Merkel? Drie kandidaten leken de grootste kanshebbers: de minister-president van Noordrijn-Westfalen Armin Laschet (CDU), vicekanselier en Minister van Financiën Olaf Scholz (SPD) en pattijvoorzitter Annalena Baerbock (Die Grünen).

Aanvankelijk was het nog stuivertje wisselen in de peilingen, maar de laatste weken ontspon zich een tweestrijd tussen Scholz en Laschet. Scholz won, en Laschet en zijn CDU behaalden het slechtste resultaat sinds 1949. In de campagne werden zij door critici weggezet als de kandidaten van ‘weiter so’ in een tijdperk post-Merkel. Met de opvolging van Mutti Merkel als grootste campagnethema, leek dat eerder een compliment dan een aanval. Laschet voerde niet voor niets campagne met de belofte dat hij de lijn van Merkel zou voortzetten. Zijn bijnaam was uitgerekend Herr Weiter So

Scholz deed een nog opzichtigere poging het beeld van Merkel op te roepen door haar fameuze diamantvormige handgebaar, de zogenaamde Merkel-Raute, te imiteren. Ook zijn geruststelling aan het Duitse volk dat zij met hem – als huidig vicekanselier en Minister van Financiën – met een bekende te maken hadden, kwam verdacht dicht in de buurt van de slogan waarmee Merkel in 2013 zelf campagne voerde: “Sie kennen mich”. Het zal Scholz niet ontevreden hebben gestemd dat Der Spiegel hem tot ‘Angela de Tweede’ doopte.

Stabiliteit is het toverwoord

De grote focus op de poppetjes in plaats van de inhoud, noopte de Duitse pers om in aanloop naar de stembusgang de vraag te stellen: zijn dit de saaiste verkiezingen ooit? In The New York Times vat historicus van de Universiteit Oxford, Timothy Garton Ash, het samen: “Het grote verhaal is dat we een wereld hebben die in crisis verkeert, terwijl er in Duitsland geen gevoel van echte crisis heerst.”

Het grote toverwoord bleek stabiliteit. Dat is niks nieuws in de Duitse politiek. Schrijver Michael Mertes ziet een hang naar stabiliteit zelfs als basisingrediënt van de Duitse politieke cultuur. Of beter nog: vooral de afschuw van instabiliteit. Volgens Mertes worden nationale doelstellingen daarom geformuleerd in negatieve termen. Dat zit historisch ingebakken. Toen de SPD in 1957 campagne voerde voor een uittreding van West-Duitsland uit de NAVO en Oost-Duitsland uit het Warschaupact, kwam kanselier Konrad Adenauer met de slogan: “Keine Experimente”. Na de turbulente eerste helft van de eenentwintigste eeuw hadden de Duitsers behoefte aan rustiger vaarwater: Adenauers CDU won met een niet verder vertoonde absolute meerderheid.

In onzekere tijden hebben Duitsers een reflexmatige hang naar stabiliteit

Dit sentiment was ook deze verkiezingen alom aanwezig. In de podcast Radio Wereld stelt hoogleraar Europese geschiedenis Matthieu Segers dat in een onzekere tijd – het vertrek van Merkel, een pandemie, een turbulent internationaal politiek klimaat – de Duitse reflex een hang naar stabiliteit is.

“Het gezicht van continuïteit”

Verrassend genoeg was het niet de partijgenoot van Merkel, maar haar vicekanselier van de SPD die dat gevoel het best wist te vertegenwoordigen. Dat begon bij een cruciale, maar simpele fout van de CDU, vertelt Rüdiger Schmitt-Beck, politiek wetenschapper van de Universiteit van Mannheim. De CDU schoof een kandidaat naar voren die weinig bekendheid genoot onder het Duitse volk, terwijl Scholz als vicekanselier wel over de nodige naamsbekendheid beschikte. “De SPD profiteerde enorm van de populariteit van hun kandidaat,” zegt Schmitt-Beck op basis van voorlopige kiezersonderzoek.

Aan die bevinding ligt het diepe verlangen naar stabiliteit ten grondslag. “Continuïteit ten opzichte van het Merkel-tijdperk speelde een grote rol in de uitslag, maar niet ten behoeve van de kandidaat van haar eigen partij, maar van die van de sociaal-democraten,” stelt Schmitt-Beck. Kiezers die Merkel waardeerden, waren juist sneller geneigd om hun stem naar Scholz te laten gaan. Twee miljoen stemmers maakten de overstap van de CDU naar de SPD.

Scholz wierp zich als enige lid van het uittredende kabinet op voor de nieuw te vormen regering. Schmitt-Beck: “Bij de CDU was er geen gevoel van continuïteit.” Normaal gezien strijkt de grootste partij uit een coalitieregering de bonus voor het regeren op in de verkiezingen. Door de christen-democraten werd echter geen enkele huidige minister naar voren geschoven voor een potentieel nieuw kabinet. Scholz vormde daardoor de meest zichtbare brug met de uittredende regering. Zo kwam de regeringsbonus bij de SPD terecht, en niet bij de CDU.

Een wankele machtsbasis

Grote bespiegelingen over belangrijke thema’s werden tijdens de verkiezingscampagne vakkundig uit de weg gegaan. “In de debatten gebeurde ongelooflijk weinig,” stelt Segers vast in Radio Wereld. Schmitt-Beck: “Scholz en Laschet zeiden in essentie: ‘Mensen, wij lossen de problemen wel op, maar maak je geen zorgen. Jullie zullen er niet te veel van merken.’”

Volgens Schmitt-Beck gingen de verkiezingen over de spanning tussen de verleiding van de status quo en de grote uitdagingen die voor ons liggen. Uit zijn analyse blijkt dat klimaatverandering een van de weinige kwesties was die wel een rol speelde in de uiteindelijke stemkeuze, bijvoorbeeld voor de Groenen. Voor kiezers van de SPD was dat echter geen doorslaggevend thema. “Bij de SPD ging het uiteindelijk vooral om de persoon Scholz.”

‘Dit is geen grote opleving van de sociaal-democraten als een aloude volkspartij’

Daarin ziet Schmitt-Beck ook een grote uitdaging voor de SPD: “Dit is geen grote opleving van de sociaal-democraten als een aloude volkspartij.” De SPD leunt  op de populariteit van Scholz, maar hij lijkt geen duidelijk mandaat lijkt te hebben om op grote thema’s actie te ondernemen. Zijn populariteit kan daarom ook snel weer verdampen.

Maar is er nog wel tijd voor meer ‘weiter so’? Zelfs al hebben de Duitsers hem daarvoor gekozen, dan nog ontkomt Scholz er bijna niet aan de uitdagingen van deze tijd onder ogen te zien. Zeker ook omdat hij de hete adem van de groene en sociale linkervleugel van zijn partij in de nek voelt.

“De SPD bevindt zich in een precaire situatie,” concludeert Schmitt-Beck. Das Experiment kan nog steeds falen.”

Met medewerking van Danielle Kliwon.


lees ook:

Nieuwsbrief

Elke drie weken houden we je op de hoogte van wat we schreven en wat we lazen in de Red Pers-nieuwsbrief.

Zoeken

Doneren

Wij bieden jonge, aspirerende journalisten een podium én begeleiding. Dat kunnen we nog beter met jouw steun. Die steun komt met twee voor de prijs van één, want onze sponsor matcht jouw donatie. Geef jij ons vijf euro? Dan ontvangen wij een tientje.