De moeizame evacuatie van Afghanistan is stilgezet. In twee debatten vorige week hekelde de Tweede Kamer al het trage handelen van het kabinet in deze crisis. Ook kwam er kritiek op de omgang van het kabinet met de Kamer. Van de “nieuwe bestuurscultuur” die sinds de Toeslagenaffaire is beloofd, komt nog weinig terecht.
Het kabinet heeft de evacuatiemissie uit Afghanistan, die zo traag op gang kwam, gisteren met onmiddellijke ingang stilgezet. De situatie in het land is te onveilig.
In het weekend van 14 en 15 augustus viel de hoofdstad Kabul in handen van de Taliban, die sinds het vertrek van internationale troepen snel oprukten. De opmars van de Taliban was ‘een enorme overrompeling’ volgens betrokken bewindspersonen Sigrid Kaag (Buitenlandse Zaken, D66), Ank Bijleveld (Defensie, CDA) en Ankie Broekers-Knol (Asiel, VVD).
Een groot deel van de mensen in Afghanistan die voor de Nederlanders hebben gewerkt, bijvoorbeeld als tolk, zat op dat moment nog in het land en werd bedreigd door de Taliban. Het werd alle hens aan dek om hen te evacueren. Dit ging moeizaam; op de luchthaven in Kabul heerste chaos. Beelden van duizenden wanhopige Afghanen die over de landingsbaan rennen en zich aan vertrekkende vliegtuigen vastklampen, gingen de wereld over. Door de chaos kon een Nederlands militair toestel in eerste instantie niet landen.
Nu de evacuatie wordt beëindigd, blijft een onbekend aantal Nederlandse staatsburgers en Afghanen die Nederland hebben geholpen achter in het land. Zij kunnen niet in veiligheid worden gebracht. Demissionair minister Kaag sprak in een brief aan de Kamer van ‘een pijnlijk moment’. De Tweede Kamer vindt dat het kabinet te traag heeft gehandeld.
‘Stel een aantal scenario’s op. Bereid u voor, want het gaat gebeuren’
Kamer zat kabinet al maanden achter de broek
Immers, de Tweede Kamer zet zich al sinds de zomer van 2019 in voor het zo snel mogelijk evacueren van Afghaanse tolken. En vooral de laatste maanden heeft de Kamer bij het kabinet aangedrongen om veel meer vaart te maken. Daar heeft de regering te weinig gehoor aan gegeven, vinden Kamerleden.
Eind 2020 vroeg Kamerlid Sadet Karabulut (SP) al in een overleg om een “exitplan” voor het vertrek van de Nederlandse militairen uit Afghanistan. “Stel in ieder geval een aantal scenario’s op,” drukte zij de minister op het hart. “Bereid u voor, want het gaat gebeuren.” Het antwoord van de regering was kort gezegd: er is geen exitplan.
Begin mei 2021 werden weer Kamervragen gesteld over de veiligheid van Afghaanse tolken, omdat strijdmachten zich terugtrokken en de Taliban nu echt oprukten. De volgende maand, begin juni 2021, lag er een motie van Kamerlid Kati Piri (PvdA) die het kabinet opriep om Afghaanse tolken te evacueren en ‘desnoods op te halen’ vóór de Nederlandse missie uit het land vertrok. De motie werd door een brede Kamermeerderheid gesteund.
Demissionair minister Ank Bijleveld (Defensie, CDA) beloofde toen recht te doen aan die wens. Maar de Kamer moest al snel constateren dat de motie niet werd uitgevoerd. Met nieuwe vragen probeerde de Kamer het kabinet wederom tot actie te manen. “Het is toch te gênant voor woorden dat wij het kabinet telkens achter de broek moeten zitten,” zei Piri.
‘Iedereen gaat ervan uit dat een andere toeschouwer wel te hulp gaat schieten, maar ondertussen verleent niemand EHBO’
Een totale onderschatting
Inmiddels is gebleken dat de evacuatie niet is gelukt, en blijven naar schatting honderden mensen achter in Afghanistan. Tijdens het debat van dinsdag 17 augustus zeiden Kamerleden al dat zij vrezen dat niet alle tolken in veiligheid gebracht kunnen worden. Dit, vinden ze, is te wijten aan trage keuzes van het kabinet.
Piri noemt het ‘een totale onderschatting van de situatie’. Ook verwijt zij de drie betrokken ministers dat geen van hen verantwoordelijkheid heeft genomen. Derk Boswijk (CDA) vergeleek de ministers met omstanders bij een ongeluk: “Iedereen gaat ervan uit dat een andere toeschouwer wel te hulp gaat schieten, maar ondertussen verleent niemand EHBO.”
Onbeantwoorde vragen en onuitgevoerde moties
Naast de trage reactie werd het kabinet ook berispt door de Kamer vanwege gebrekkige informatieverstrekking. Aan het begin van het debat op dinsdag lag demissionair minister Bijleveld al onder vuur omdat ze de antwoorden op Kamervragen – die vooraf al waren ingediend – niet klaar had. “Het kabinet is dag en nacht bezig de crisis te managen,” verklaarde ze. “First things first.“
Dit schoot Kamerleden in het verkeerde keelgat. Renske Leijten (SP) maakte zich kwaad om de suggestie dat ‘de Kamer lastige vragen stelt en zo mensen op het ministerie afhoudt van crisisbeheersing’. Ook GroenLinks-Kamerlid Laura Bromet vond het uitblijven van antwoorden een teken ‘van weinig respect richting de Kamer’. Bij het debat op woensdag was het weer mis – toen kwamen de antwoorden slechts 23 minuten voor aanvang binnen, liet Bromet via Twitter weten.
Hoewel moties niet bindend zijn, is het wel de gewoonte dat een aangenomen motie wordt uitgevoerd door het kabinet
Tegen het einde van het debat op dinsdag diende Salima Belhaj (D66) een motie in waarin de regering wordt verzocht om niet alleen de tolken te evacueren, maar ook ander personeel – koks, bewakers, chauffeurs – dat voor Nederland heeft gewerkt. Deze motie werd gesteund door een Kamermeerderheid. Hoewel moties niet-bindend zijn, is het wel de gewoonte dat zo’n aangenomen motie vervolgens wordt uitgevoerd door het kabinet.
Maar in het debat op woensdag draaiden de ministers en staatssecretaris eindeloos om de uitvoering van de motie heen. Dit leidde tot ongeduld van de Kamerleden in een debat dat steeds verhitter werd en zelfs tijdelijk geschorst moest worden om de gemoederen tot bedaren te brengen. Voormalig voorzitter van de Tweede Kamer Frans Weisglas deed op Twitter zijn duit in het zakje over de situatie: “Het is echt stuitend hoe het demissionaire kabinet aan het spartelen is over de uitvoering van een cruciale motie.”
Bestuurscultuur
De motie-Piri over de Afghaanse tolken is niet volledig uitgevoerd. Kamervragen werden niet of minuten voor aanvang pas beantwoord. En de motie-Belhaj over het evacueren van ander personeel werd zo veel mogelijk ontweken. Zulke incidenten staan niet op zichzelf, maar passen perfect in het plaatje van de bestuurscultuur in Den Haag. Onder drie kabinetten-Rutte is zakelijk besturen de norm geworden, en worden dingen maar al te vaak niet gedeeld met de Tweede Kamer.
De Kamer zegt al langere tijd te voelen dat ze worden geschoffeerd of zelfs tegengewerkt door het kabinet. Kamervragen worden vaak laat, onvolledig of helemaal niet beantwoord. Vooral rondom de Toeslagenaffaire was de informatievoorziening aan de Kamer beroerd. Tot op de dag van vandaag is het voor Kamerleden ontzettend lastig om relevante informatie daarover boven tafel te krijgen, zegt de commissie die onderzoek deed naar het schandaal.
“Dit is wel een democratie die moet kunnen functioneren,” bracht Salima Belhaj (D66) iedereen in herinnering toen ze de minister tijdens het Afghanistandebat op de vingers tikte voor de onbeantwoorde vragen. Daarmee slaat zij de spijker op z’n kop. Het hele jaar door, maar juist in een crisis als deze, is respect voor de volksvertegenwoordiging belangrijk. Het is duidelijk dat de “nieuwe bestuurscultuur” die is beloofd na de Toeslagenaffaire, nog ver te zoeken is.
Met medewerking van Anne Oevermans