De manier waarop mensen vaak in gesprek gaan met complotdenkers is door de ideeën van de ander actief te ontkrachten. Dit leidt meestal tot conflict en verdere isolatie van de complotdenker. Hoe voer je wel een zinnig gesprek? Gastredacteur Renée Boskaljon vroeg experts om raad.
Samenzweringstheorieën negeren is onverstandig, benadrukt Karen Douglas, sociaal psycholoog aan de Universiteit van Kent. “Ze beïnvloeden de intenties en gedragingen van mensen. Samenzweringstheorieën zijn van oudsher in verband gebracht met vooroordelen, genocide, risicovol gezondheidsgedrag, klimaatontkenning en meer recentelijk behoorlijk verontrustend gedrag in verband met COVID-19-complottheorieën.”
In gesprek gaan met aanhangers van complottheorieën is dus essentieel. “Door het probleem te negeren verdwijnt het niet,” benadrukt Mick West, de Britse wetenschapsjournalist die met zijn boek Escaping the Rabbit Hole onderzocht hoe men het best in gesprek kan gaan met een complotdenker. “Mensen vinden gesprekken met complotdenkers ingewikkeld omdat het kan voelen alsof ze niet reageren op wetenschappelijke feiten en dit kan leiden tot frustraties.” Experts geven handreikingen voor hoe je in gesprek kunt gaan met iemand die anders denkt dan jij.
1. Zet de ander niet weg als gekkie
Complotdenkers worden vaak gestigmatiseerd als een betrekkelijk kleine groep radicale figuren die gelooft dat een gebeurtenis of een ontwikkeling het resultaat is van een kwaadaardige samenzwering. Toch is de werkelijkheid dat er een brede groep in de samenleving zich in meer of mindere mate aangetrokken voelt tot complottheorieën. Deze mensen worden te snel weggezet als gekkie, beweert Jason Harambam in De Volkskrant. Harambam, socioloog aan de KU Leuven en gepromoveerd op het gebied van complotdenken, verwijst naar mensen binnen de anti-vaccinatiebeweging wiens legitieme gezondheidsvragen vaak worden genegeerd.
Het is dan ook die bredere groep die zich aangetrokken voelt tot complottheorieën die Joshua Hart, professor in psychologie aan Union College, zorgen baart. “Ik vermoed dat het een symptoom is van een breder probleem in de samenleving, namelijk dat mensen niet goed zijn opgeleid om informatie systematisch doorzoeken en onwaarheden te verwerpen ten gunste van feiten.”
‘Wanneer mensen veel informatie proberen te begrijpen, of wanneer ze zich onveilig en onzeker voelen, lijken complottheorieën antwoord te bieden’
Dat het probleem voor een deel bij de informatieverwerking ligt, wordt bevestigd door Douglas. “Onderzoek naar de psychologie van complottheorieën suggereert dat de aantrekkingskracht van deze theorieën zit in het vervullen van een of meer belangrijke psychologische behoeften. De eerste van deze behoeften zijn epistemisch gerelateerd aan de behoefte van mensen om de waarheid te kennen en duidelijkheid en zekerheid te hebben. De andere behoefte is meer existentieel: de behoefte om ons veilig te voelen en controle te hebben over de dingen die gebeuren. Dus wanneer mensen veel (soms verwarrende) informatie proberen te begrijpen, of wanneer ze zich onveilig en onzeker voelen, lijken complottheorieën antwoorden te bieden. Dit betekent dus dat veel mensen op elk moment vatbaar kunnen zijn voor complottheorieën.”
2. Kom erachter wat men daadwerkelijk gelooft
“Vaak is onze eerste reactie om de ander te overtuigen van zijn ongelijk, maar het overspoelen van de complotdenker met artikelen die zijn argumenten ontkrachten is nutteloos wanneer er nog geen effectieve communicatie tot stand is gebracht,” beweert West. “De eerste stap is om de complotdenker te begrijpen. Dit kan een moeilijke stap zijn, maar als je effectieve communicatie wilt hebben, moet je begrijpen wat de ander gelooft en waarom.”
‘Wanneer je goed naar de ander luistert bevorder je het vertrouwen’
Effectieve communicatie houdt in dat men eerst moet luisteren naar de argumenten van de complotdenker om erachter te komen wat de ander daadwerkelijk gelooft. Hierin is het belangrijk om te begrijpen waar de ander zich precies zorgen over maakt en te beseffen dat de ander handelt met de intentie om te doen wat vanuit zijn of haar geloofsovertuiging juist is. Wanneer je goed naar de ander luistert bevorder je het vertrouwen. Je neemt de ander immers serieus.
3. Laat je gesprekspartner merken dat ook jij het belangrijk vindt om informatie transparant en kritisch te beoordelen
West benadrukt de paradox in een gesprek tussen een complotdenker en zijn gesprekspartner: hoewel ze allebei het gesprek ingaan vanuit tegengestelde standpunten zullen beide zichzelf zien als kritische denkers. Het laatste gegeven kan als de basis gelden voor een open gesprek, je kunt bijvoorbeeld degene die in samenzweringstheorieën gelooft meedelen dat ook jij je zorgen maakt over machtsmisbruik binnen de politiek of de top van het bedrijfsleven.
Nicole Medina Hernández, Pediatrisch verpleegster en masterstudent bio-recht en bio-ethiek, gaat regelmatig het gesprek aan met ouders die in eerste instantie hun kind niet willen inenten. Dit zijn uitdagende gesprekken maar ze vertelt dat het verstrekken van transparante informatie helpt om een vertrouwensband te vormen met de ouders. “Wij leggen de ouders uit dat vaccinaties gepaard kunnen gaan met bijwerkingen. Doordat wij open zijn over de voor- en nadelen van vaccineren kunnen wij de ouders laten inzien dat wij het verstrekken van transparante en objectieve informatie vooropstellen.”
4. Stel de ander bloot aan nieuwe informatie
West hamert erop dat pas wanneer men er uiteindelijk in is geslaagd om effectieve communicatie tot stand te brengen je zorgvuldig kunt proberen de ander bloot te stellen aan nieuwe informatie. Hierin is het belangrijk om het gesprek niet te zien als een wedstrijd die jij wilt winnen, stelt Aly Veltkamp, communicatietrainer met ruim dertig jaar ervaring in het geven van trainingen op het gebied van gesprekstechniek. “Dit is namelijk ineffectief want hierdoor zal je alleen maar meer weerstand oproepen, mensen willen zich totaal vrij voelen om hun eigen mening te vormen. Ga het gesprek in met de intentie om de ander zelf tot zijn of haar conclusies te laten komen.”
‘Blijf met complotdenkers praten’
West benadrukt dat het openstellen van een complotdenker voor nieuwe informatie kan voelen als een lang nutteloos proces. Maar schijn kan bedriegen, want de progressie die je maakt is cumulatief, dus hoewel het lijkt alsof er geen vooruitgang wordt geboekt, zal jouw gesprekspartner langzamerhand zijn of haar mening heroverwegen. West adviseert: “Blijf met complotdenkers praten en onderhoud effectieve communicatie, zodat je ze kunt helpen wanneer ze klaar zijn om hun eigen overtuigingen in twijfel te trekken.”
Met medewerking van Anne Oevermans en Vera Kurpershoek