Formele excuses voor de rol van de Nederlandse overheid in de slavernij duiken op in meerdere verkiezingsprogramma’s, maar het idee stuit ook op veel weerstand. Wat is het nut van excuses? En wat betekenen ze eigenlijk? Redacteur Machteld van der Lecq zocht het antwoord in het denken van filosofe Hannah Arendt.
De dood van George Floyd en de in 2020 losgebarste Black Lives Matter-protesten gaven nieuwe impuls aan een langslepend gevecht. Al ruim twintig jaar woedt de discussie over excuses voor het Nederlandse slavernijverleden. Het einde is nog niet in zicht: in 2001 deed de regering een eerste spijtbetuiging, en in 2013 sprak toenmalig vicepremier Lodewijk Asscher over ‘diepe spijt en berouw’ wat betreft de rol die Nederland in de slavenhandel speelde, maar tot daadwerkelijke excuses namens de Nederlandse overheid kwam het nooit.
De huidige regering is nooit van plan geweest om daar verandering in te brengen. Tijdens het racismedebat op 1 juli 2020 gaf toenmalig minister-president Mark Rutte aan excuses ‘niet verstandig’ te vinden, omdat deze tot meer polarisatie zouden kunnen leiden. Wel overwegen de stadsbesturen van Amsterdam en Rotterdam om excuses aan te bieden voor hun aandeel in de slavernij.
Uit een peiling blijkt dat ruim de helft van de Nederlanders excuses voor het slavernijverleden niet nodig vindt
Lang niet iedereen is voorstander van formele excuses voor het slavernijverleden. Uit een peiling door I&O Research in opdracht van dagblad Trouw blijkt dat ruim de helft van de Nederlanders excuses voor de slavernij niet nodig vindt. Wanneer gekeken wordt naar de achtergrond van de ondervraagden is een duidelijk verschil zichtbaar: van de Nederlanders zonder migratieachtergrond vindt 62 procent excuses onnodig, terwijl dit bij mensen met een Surinaamse, Antilliaanse, Turkse of Marokkaanse achtergrond slechts rond de twintig procent ligt.
Te lang geleden
De tegenstanders die in het onderzoek van I&O aan het woord komen zeggen dat ‘het einde zoek is’ wanneer Nederland excuses voor het slavernijverleden maakt. Zij vinden dat je geen excuses kunt maken voor de daden van vorige generaties. De slavernij werd in Nederland op 1 juli 1863 verboden en tien jaar later afgeschaft: bijna 150 jaar geleden. Daarom hebben formele excuses volgens hen, net als volgens Mark Rutte, geen nut en zouden ze alleen tot verdere polarisatie leiden.
Het nut van excuses ligt volgens de voorstanders juist in de erkenning van het toentertijd aangedane leed. Het gaat hen erom dat er wordt toegegeven welke rol de Nederlandse overheid had tijdens de slavenhandel en wat daarvan de blijvende gevolgen zijn. Bovendien kan een formele verontschuldiging volgens hen bijdragen aan onze bewustwording van dit deel van de Nederlandse geschiedenis en aan het tegengaan van racisme in het heden.
Overigens bood de Nederlandse overheid in januari vorig jaar wél excuses aan voor het handelen van de Nederlandse regering tijdens de Jodenvervolging gedurende de Tweede Wereldoorlog, al had Rutte ook daar moeite mee. Omdat er nog mensen in leven zijn die de Holocaust zelf hebben meegemaakt, achtte de regering excuses uiteindelijk toch op hun plek. Hetzelfde geldt voor de excuses die koning Willem-Alexander in maart 2020 aanbood voor het Nederlandse handelen in de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog die in 1949 ten einde kwam.
Het doel van excuses
Maar wat betekent het eigenlijk om excuses aan te bieden voor de slavenhandel? Iemand je excuses aanbieden gaat verder dan alleen het uitspreken van de juiste woorden. Wie zich verontschuldigt wil daarmee iets bereiken.
Vergeving zorgt ervoor dat het verleden kan worden losgelaten en de mens als het ware weer opnieuw kan beginnen
Stel je een situatie voor waarbij iemand een ander iets ergs heeft aangedaan. Beide kanten hebben een probleem en dat moet worden opgelost. De situatie kan niet ongedaan worden gemaakt, maar degene die verantwoordelijk is kan wel de schuld op zich nemen en daarmee, al dan niet impliciet, om vergeving vragen. Wanneer de excuses worden geaccepteerd, geeft de ander aan bereid te zijn om de verantwoordelijke te vergeven, of om dit ten minste te proberen.
Volgens de Duits-Amerikaanse Joodse filosofe Hannah Arendt is vergeving cruciaal voor menselijke vrijheid, juist omdat we onze acties niet ongedaan kunnen maken. Vergeving zorgt er voor dat het verleden kan worden losgelaten en de mens als het ware weer opnieuw kan beginnen.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Arendt enkele weken geïnterneerd in een Frans concentratiekamp. Hoewel ze als overlevende van de Holocaust niet betoogt dat je alles zomaar kunt vergeven, biedt haar bekendste werk, De Menselijke Conditie (1958) een leerzame kijk op de rol van vergeving in het menselijk leven.
Onomkeerbaar
Hannah Arendt beschrijft drie activiteiten die samen het ‘actieve leven’ vormen: arbeid, werk en handelen. Arbeid draait om consumptie en heeft als doel om aan de biologische behoeften van het lichaam te voldoen, zoals het bereiden van een maaltijd. Werken gaat over gebruiken of maken van hulpmiddelen: iets creëren dat er nog niet is, zoals een tafel of een stoel. Tot slot is handelen de meest betekenisvolle activiteit, omdat dit gaat om het op gang brengen van nieuwe processen. Iemand vergeven behoort tot deze laatste categorie.
Handelen is de enige activiteit die plaatsvindt tussen mensen onderling, in plaats van tussen mensen en dingen. Daarmee maakt handelen het politieke leven en vrijheid mogelijk. Vrijheid betekent voor Arendt de mogelijkheid om iets nieuws te beginnen of iets onverwachts te doen. Zo kunnen we ons door te handelen tot elkaar verhouden als unieke individuen die ieder een eigen invulling geven aan de wereld.
Arendt beschrijft handelen als iets dat onomkeerbaar is: elke handeling start een proces dat niet ongedaan gemaakt kan worden. Hierin verschilt het van werk. Het proces van het maken van een tafel of stoel kent namelijk een einde: op een gegeven moment is het meubelstuk klaar. Mocht je niet tevreden zijn, kun je het weggooien en dan is de wereld weer hetzelfde als voordat je begon. Voor handelen geldt dat niet, omdat je dit altijd samen met anderen doet. Op elke actie volgt een reactie, waarmee een proces ontstaat dat je niet meer kunt stoppen. Daarnaast wijst Arendt erop dat het handelen onvoorspelbaar is: je weet nooit precies wat de gevolgen van je acties zullen zijn.
Wanneer je de filosofie van Hannah Arendt ter harte neemt, zou een formele verontschuldiging namens de regering wel degelijk een stap in de goede richting kunnen zijn
Bevrijding door vergeving
Ons vermogen te vergeven is het antwoord op deze onomkeerbaarheid. Arendt beschrijft vergeving als een ‘bevrijding’ van de consequenties van wat je hebt gedaan. Er begint een nieuw proces: het verleden wordt afgesloten en je kunt weer vooruit kijken. Door iemand te vergeven laat je diegene vrij en tegelijkertijd jezelf. Je hoeft jouw woede of pijn immers niet meer met je mee te dragen.
Het bezwaar van tegenstanders van excuses voor de slavernij lijkt vooral te zitten in het nemen van verantwoordelijkheid voor de daden van vorige generaties. Je hebt het zelf niet gedaan, dus waarom zou je er je excuses voor moeten aanbieden? Zo kun je je wel blijven verontschuldigen voor het verleden.
Maar wanneer je de filosofie van Hannah Arendt ter harte neemt, zou een formele verontschuldiging namens de regering wel degelijk een stap in de goede richting kunnen zijn. Vergeving gaat volgens haar namelijk niet om het verleden, maar juist om de toekomst. Alleen door samen stil te staan bij de dingen die verkeerd zijn gegaan, komt er ruimte voor een nieuw begin.
Met medewerking van Jan Tourkov.