Hoe effectief is cancel culture eigenlijk?

Beeld: Illustratie: Roos Vervelde

2 februari 2021, 12:10

Auteur: Belinda Okoobo

Hoe effectief is cancel culture eigenlijk?

Beeld: Illustratie: Roos Vervelde

2 februari 2021, 12:10

Auteur: Belinda Okoobo

Cancel culture: een relatief nieuw fenomeen waarbij mensen zich afzetten tegen personen wanneer ze iets verwerpelijks doen. Maar hoe houdbaar is ‘cancelen’ in de kunstwereld? Redacteur Belinda Okoobo zocht het uit.

Wat doe je als jouw favoriete kunstenaar iets doet wat jij verafschuwt? Cancelen, lijkt tegenwoordig het devies. Toch lijkt het alsof kunstenaars nooit écht gecanceld kunnen worden. De muziek van Michael Jackson wordt bijvoorbeeld nog veelvuldig beluisterd. Komt dat door een gedeelde liefde voor kunst, waarbij we ons wel kunnen afzetten tegen een kunstenaar maar niet tegen de kunst zelf? Of is cancelen op zichzelf ineffectief?

Kunst wordt gecanceld, of in andere woorden geboycot, wanneer handelingen of uitspraken van de kunstenaar daartoe leiden of als de kunst an sich aanstootgevend is. Het centrale verdedigingsmechanisme van de kunstwereld was vijf tot tien jaar geleden nog dat kunst autonoom en vrij is. “Kritiek op de inhoud van kunst ging  om esthetiek. Als een kunstenaar zelf iets verkeerd deed, werd dat doorgaans als irrelevant beschouwd voor de beoordeling van het werk zelf,” zegt Marcel van den Haak, universitair docent Cultuurbeleid en Educatie aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

Julian Andeweg

Een aantal maanden geleden kwam kunstenaar Julian Andeweg in opspraak na beschuldigingen van verkrachting. Ook hij werd vervolgens ‘gecanceld’. Een extreem geval, zegt Van den Haak. “Hij heeft zoveel vrouwen geterroriseerd, dat kun je niet meer los van de kunst zien. Je kan niet met goed fatsoen werk van deze kunstenaar opnemen.” De minimale bekendheid van Andeweg speelt hierbij een rol. “Liedjes van Michael Jackson zitten in ons collectieve geheugen gegrift,  het is een stuk lastiger om die niet meer te luisteren.” Daarbij is de ernst van de zaak bepalend voor de vraag of gecanceld wordt: “Seksueel grensoverschrijdend gedrag zal in het algemeen meer opschudding veroorzaken dan transfobische tweets van J.K. Rowling.”

Ook de kunstvorm is belangrijk. “Als je een film met Kevin Spacey kijkt, zie je hem daadwerkelijk voor je. Als je Michael Jackson luistert, hoor je hem zingen. Maar een boek kun je los zien van de schrijver.” Toch zegt Van den Haak dat je nooit helemaal de kunst van de kunstenaar kunt scheiden. “De persoon van de kunstenaar zit in de kunst verwerkt.”

‘Cancelen gebeurt eigenlijk nooit’

Als de kunst van de ‘gecancelde’ nog steeds geconsumeerd wordt – wat vaak het geval is – is er van cancelen niet echt sprake, aldus Van den Haak. “Cancel culture roept op tot cancelen, maar dat gebeurt eigenlijk nooit. Als de persoon in kwestie zijn of haar podium behoudt is er geen sprake van cancelen.”

Tweets J.K. Rowling

Na de eerdergenoemde controversiële tweets van J.K. Rowling over de transgendergemeenschap, dreigde ook zij gecanceld te worden. Ze uitte op Twitter haar frustratie over een artikel dat sprak over ‘mensen die menstrueren’, volgens Rowling bestaat daar een woord voor: vrouwen. Hierna bleven tweets volgen die als transfobisch werden opgevat. Het groter publiek labelde haar als een TERF (trans-exclusionary radical feminist): een feminist die trans vrouwen buitensluit.

Voor sommige fans, zoals Angelien Ponsioen (22), waren de uitspraken choquerend. “Ik heb haar afgeschreven toen zij op Twitter een steunbetuiging deed aan een vrouw die haar baan was kwijt geraakt vanwege transfobische tweets.” Volgens Ponsioen is de boodschap in Harry Potter juist dat het niet uitmaakt wie je bent of waar je vandaan komt, en strookt dat niet met de tweets van Rowling. “Het verhaal over de purebloods – puur magische families – en de mudbloods – tovenaars met niet-magische ouders – kan zich vertalen naar maatschappelijke contexten, zoals pure binariteit en non-binariteit of ras.”

Ponsioen en haar broertje werden als kind voorgelezen uit de Harry Potter-boeken. “Ik heb zelfs Rowlings huis gezien in Schotland.” De schrijfster was een groot voorbeeld voor haar. “Ze heeft zich ontplooid van arme alleenstaande moeder tot  succesvol schrijfster.” Toch heeft Ponsioen haar respect voor de schrijfster verloren. “Mijn transgender vrienden houden allemaal van Harry Potter. De tweets van Rowling leken wel een plottwist, ik wist niet dat mijn childhood idol dit in zich had. We noemen onszelf nu Harry Potter-fans in plaats van J.K. Rowling-fans.”

Review bombing

Ponsioen’s liefde voor Harry Potter blijft onaangetast. Volgens haar zit er een groot tijdsspan tussen de uitspraken van Rowling en de tijd waarin de boeken werden geschreven. “Ik hoop dat ze haar mening veel later heeft ontwikkeld.” Ze kiest er wel voor zich niet te verdiepen in de nieuwe werken van Rowling. Het nieuwste boek van Rowling, Troubled Blood, waarin een man vrouwen vermoordt terwijl hij verkleed is als vrouw, kwam wederom in opspraak. Ponsioen heeft het niet gelezen.

‘Publieke personen met veel fans zijn bijna immuun tegen cancelen’

Volgens Daniel Trottier, hoofddocent van de afdeling media en communicatie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, cancelen fans veelal inderdaad door te stoppen met consumeren. Ook spreekt Trottier van ‘review bombing’, waarbij recensies met één ster worden gegeven. “De lijn tussen wie een fan is en wie louter een mening heeft, is niet goed aan te wijzen. Vroeger vormden fans van een publiek persoon een subcultuur, zij begrepen elkaar. Door het internet kunnen aanstootgevende uitspraken of handelingen trauma’s oprakelen bij willekeurige mensen.”

Net als Van der Haak vindt Trottier dat de mate van bekendheid een rol speelt bij cancelen. “Problematische tweets of handelingen van figuren die net de publiciteit intreden kunnen fataal zijn, maar publieke personen met veel fans zijn bijna immuun tegen cancelen.”

Averechts effect

Daarbij kunnen personen met  vergaande invloed hun eigen boeken of shows publiceren. “Cabaretier Louis C.K. werd tijdens de #metoo beweging gecanceld vanwege seksueel grensoverschrijdend gedrag, maar hij blijft opnames van zijn shows op zijn eigen website verkopen.” Hij benadrukt dat cancelen ook averechts kan werken: negatieve publiciteit is ook publiciteit. “De Netflix serie ‘Emily in Paris’ is overladen met kritiek omdat het een stereotyperende voorstelling van Parijs zou zijn, maar mensen blijven het kijken.” 

Trottier beaamt dat er leven na ‘cancellation’ is. “Niet omdat fans in oude patronen terugvallen, maar omdat er vaak überhaupt niet eens gecanceld is.” Cancelen is volgens hem dan ook niet erg effectief. “Hoe waakzaam zijn mensen, gaan ze echt alle R. Kelly liedjes verwijderen van hun telefoon verwijderen?”  

Volgens Trottier slaan fans nooit helemaal de deur dicht. “Cancelen doet denken aan personen die met een groot statement sociale media verlaten om vervolgens binnen twee weken terug te keren.”

Met medewerking van Juliët Boogaard.


lees ook:

Nieuwsbrief

Elke drie weken houden we je op de hoogte van wat we schreven en wat we lazen in de Red Pers-nieuwsbrief.

Zoeken

Doneren

Wij bieden jonge, aspirerende journalisten een podium én begeleiding. Dat kunnen we nog beter met jouw steun. Die steun komt met twee voor de prijs van één, want onze sponsor matcht jouw donatie. Geef jij ons vijf euro? Dan ontvangen wij een tientje.