Hoe is het om te leven als complotdenker? Rick (28) vertelde het aan redacteur Lotte Schuengel. Sinds hij op zijn vijftiende in Scheveningen een ufo zag, verdiept hij zich dagelijks in onconventionele archieven, documentaires en internetfora. “In het begin dacht ik: ‘waarom zie ik dit en zien andere mensen dit niet?”
Een verstikkende wierooklucht hangt in het studio-appartement in een voormalig kantoorpand in Houten. Gezeten in kleermakerszit voor een wandtapijt met geometrische vormen tegen een buitenaardse sterrennevel schenkt Rick een kop thee in. Het item van Zondag met Lubach over de ‘fabeltjesfuik’ heeft hij gezien. Hier wordt een eenzijdig beeld gecreëerd van de ‘complottheorist’. “Iedereen die denkt buiten de marges van de geaccepteerde paradigma’s valt al heel snel binnen de groep van iemand als Lange Frans. Maar door het neerzetten van zo’n eenzijdig sterk beeld verlies je de nuance, en zet je groepen tegen elkaar op.”
Volgens Rick zijn er miljoenen mensen die volgens de definitie van de media vallen onder de noemer ‘complotdenkers’. Een steekproef van Ipsos in mei dit jaar laat zien dat 15% van de Nederlanders denkt dat het coronavirus met opzet gemaakt is in een laboratorium. Onderzoeker Stef Aupers vertelde in De Volkskrant vorig jaar dat de aanhang verschilt per theorie. Het kan variëren tussen 13% (Nederlanders die geloven dat de maanlanding in scène is gezet) tot 30% (Nederlanders die geloven dat 9/11 opzet was).
Hoe het begon
Voor Rick begon zijn zoektocht naar de ‘verborgen waarheid’ met wat hij beschrijft als “observaties van voertuigen die je zo even niet kan verklaren.” Op vijftienjarige leeftijd stond hij met een groep vrienden in Scheveningen, toen hij fel oranje lichten boven zich zag die in driehoeksformatie bewogen. “Ik herinner me nog dat een vriend van me zei dat het vuurvliegjes waren en dat ik dacht ‘dude, what the fuck, let op, wat is dit.’ De dag erop zag ik het weer. Ik kon het niet verklaren, dus eenmaal thuis ging ik het uitzoeken.”
Die zoektocht bracht hem bij verschillende thema’s die zijn aandacht vasthielden. “Ik zat eerst veel op zo’n website dat heette niburu.co. Daar ging het over Sumeriërs en de Anunnaki (Mesopotamische volksstammen, red.). En toen ging het over 9/11, over hoe het geldsysteem functioneert, hoe internationale politiek werkt. Maar ik las ook hele conventionele informatie over filosofie, natuurkunde, quantummechanica, symboliek, archeologie, numerologie, en ga zo maar door.”
School was simpel en minder interessant dan wat hij op het internet tegenkwam. Zelfs de universiteit, waar hij onder andere sociologie en economie studeerde, kon Rick’s honger naar informatie niet verzadigen. “Op den duur dacht ik: ‘jullie zijn zo onkritisch’. Jullie noemen jezelf universitair maar jullie creëren tunnelvisie en negeren de obvious dingen.” Veel deed hij er toen nog niet mee. “Ik had alleen zoiets van, dit klopt niet, dit kun je niet beargumenteren. Destijds was ik gewoon de standaard festivalganger die z’n RedBulletje dronk, z’n Maccie haalde, z’n blowtje rookte. Pas na de universiteit begon ik het serieuzer te nemen.”
Welke informatie over 5G palen heb jij geraadpleegd?
Hoe voelt het om te denken meer door te hebben, dan de anderen, die doorgaan met hun leven in dezelfde, vertrouwde wereld? “In het begin dacht ik: ‘waarom zie ik dit en zien andere mensen dit niet? Ben ik nou leip aan het worden?’ Maar wat is leip? Ik merkte dat ik veel meer over dingen nadacht dan andere mensen. Niet iedereen heeft daar altijd begrip voor. Na tien minuten in gesprek met mij zie ik mensen al denken: ik word hier moe van.”
Terwijl anderen juist blijven hangen. “Ik geef ook mensen perspectieven mee als ze op mijn pad komen, en daarom vragen. Ik geef ze mijn kritische blik op zaken die voor hen vanzelfsprekend zijn. Soms helpt dat ze persoonlijk, soms niet. Mensen hoeven het niet met mij eens te zijn. Ik geef alleen informatie.”
De werkelijkheid als verhaal
Sinds de komst van de coronacrisis lijkt complotdenken in Nederland steeds meer op de voorgrond plaats te vinden. Ook Rick merkt dat steeds meer mensen zich zijn gaan verdiepen in informatie buiten de mainstream om. “De problemen die altijd al bestonden zijn nu veel zichtbaarder geworden. En meer dan ooit staan mensen open voor de mogelijkheid dat het systeem niet eerlijk functioneert. Ze willen begrijpen waarom dingen buiten hun macht liggen, waarom er gebeurt wat er gebeurt. Waarom ze hun bedrijf moeten sluiten terwijl bijvoorbeeld bouwmarkten de anderhalve meter niet handhaven. Dan denken ze ‘wacht eens even, dit heeft niks meer te maken met die eerlijkheid en gelijkheid waar zoveel naar wordt gestreefd.’”
De gangbare verklaring dat sommige situaties nu eenmaal het resultaat zijn van onschuldige bureaucratische incompetentie, neemt niet iedereen voor lief. Bloggers en gebruikers van internetfora zoals Qanon streven ernaar losse flarden informatie te organiseren tot een coherent verhaal, hoewel de werkelijkheid, chaotisch als ze is, zich daar niet altijd voor leent. Kenmerkend voor gedachtegoed op zowel links als rechts van het complotspectrum, is een verwerping van het idee dat de wereld een rechtvaardige plaats is waarin mensen controle hebben over hun lot.
Hoe nu verder?
Zowel Rick zelf, als onderzoekers op het gebied, zijn van mening dat het complotdenken nooit zal verdwijnen uit de samenleving. Maar hoe leven we met elkaar, als we het niet meer eens zijn over de fundamentele voorwaarden van ons politieke en zelfs fysieke bestaan? En wat als men hierdoor overgaat op actie? Denk aan antivaxers die de volksgezondheid op het spel zetten, groepjes mensen die NOS-verslaggevers en politici belagen en bedreigen, en groepen die elkaar aanzetten tot het ontsteken van 5G-torens. “Dat is altijd onverstandig, net als dat het onverstandig is om die dingen daar neer te zetten als er zoveel onrust heerst. Bovendien, je weet niet waar ze het op baseren. Zij hebben zich ingelezen over alle aspecten: hoe werken elektromagnetische velden, hoe werkt het lichaam, enzovoort. En jij? Welke informatie over 5G palen heb jij geraadpleegd?”
In hoeverre is Lubach’s ‘fabeltjesfuik’ een Frankenstein-monster dat de media zelf hebben gecreëerd door meningen, emoties, en feiten met elkaar te verweven tot een warboel van informatie?
“Mensen schrijven hun eigen verdoemenis door dingen zeker denken te weten. Maar wie gelooft dat wat hem dagelijks wordt gevoed de enige waarheid is, limiteert de eigen potentie om eindeloos meer te weten.” De krant las hij vroeger veel. Nu kijkt hij af en toe op NOS “om te zien wat ze allemaal beweren.” Volgens Rick hebben de mainstream media zelf een belangrijke rol gespeeld bij het verwarrend maken van het informatielandschap. “Je krijgt te horen: verschillende experts vertellen dit. Maar er zijn ook experts die iets anders zeggen. En we mogen alleen die eerste experts geloven.”
“Je leest dingen als: Besmettingen zijn weer toegenomen, er zijn weer 5000 mensen doodgegaan vandaag…” Constant word je gebombardeerd met feitjes die emotionele reacties moeten opwekken. En deze eenzijdige informatie wordt gepresenteerd als de harde waarheid. Er mogen geen vragen worden gesteld.”
Het grotere plaatje laat zich niet vatten
Rick’s kritiek op de mainstream media opent de deur voor een andere aantijging aan hetzelfde adres: in hoeverre is Lubach’s ‘fabeltjesfuik’ een Frankenstein-monster dat de media zelf hebben gecreëerd door meningen, emoties, en feiten met elkaar te verweven tot een warboel van informatie? Voor mensen die behoefte hebben aan een gestructureerd verhaal, biedt de journalistieke debatcultuur misschien geen houdbaar alternatief voor een spannendere werkelijkheid waarin niets aan het toeval wordt overgelaten.
Of een concurrentiestrijd met de eindeloze hoeveelheid alternatieve kanalen lucratief is, valt te betwijfelen. Lubach constateerde in zijn item dat mensen met vragen doorgaans niet zitten te wachten op antwoorden. Een concreet voorbeeld van echt betrouwbare media kan Rick dan ook niet noemen. “Ik ben gewoon kritisch. Over alles. Ik kan conclusies trekken, maar dat betekent niet dat dat uiteindelijk de enige conclusie is. Mensen trekken aan de lopende band conclusies op basis van dingen die ze niet kunnen bewijzen. Uiteindelijk houd ik jullie een spiegel voor: hoeveel denk je nu eigenlijk echt te weten?”
Met medewerking van Sezen Moeliker.