Hoe werkt onze democratie tijdens een pandemie?

Beeld: Illustratie: Lotte Schuengel

28 september 2020, 11:34

Auteur: Machteld van der Lecq

Hoe werkt onze democratie tijdens een pandemie?

Beeld: Illustratie: Lotte Schuengel

28 september 2020, 11:34

Auteur: Machteld van der Lecq

Ruim een half jaar na de eerste corona-uitbraak in Nederland heerst er steeds meer onduidelijkheid over de maatregelen. Waar komen ze vandaan en wie beslist hierover? Worden de waarden van onze democratie daarbij nog nageleefd? Redacteur Machteld van der Lecq zocht het uit.

Behalve het kabinet, spelen de 25 veiligheidsregio’s een belangrijke rol in het besluitproces tijdens de coronacrisis. Een veiligheidsregio is een gebied waarin wordt samengewerkt tussen diensten en organisaties zoals de brandweer en geneeskundige hulpverlening. Het bestuur van elke veiligheidsregio bestaat uit alle burgemeesters van die regio, waarbij de burgemeester van de grootste gemeente meestal wordt uitgeroepen tot voorzitter. 

Eén van de belangrijkste taken van een veiligheidsregio is het coördineren, beheersen en bestrijden van rampen en crises. Een speciaal trucje dat veiligheidsregio’s hierbij kunnen inzetten, is de noodverordening. Bij dreiging van een ramp kunnen hiermee grondrechten tijdelijk worden ingeperkt in de betreffende regio. Wanneer deze ramp van nationale proporties is, kan een minister veiligheidsregio’s de opdracht geven een noodverordening uit te vaardigen. Dit is bijvoorbeeld gebeurd met het instellen van de anderhalve-meter-regel, waarmee onze bewegingsvrijheid landelijk wordt beperkt.

Wanneer Hugo de Jonge (CDA) als minister van Volksgezondheid opdracht geeft tot het sluiten van de horeca of de scholen, dienen burgemeesters de betreffende noodverordening te ondertekenen, en moeten burgers zich eraan houden. Zowel de Tweede Kamer als de gemeenteraden staan op dat moment buitenspel, omdat zij alleen achteraf kritiek kunnen leveren op de reeds ingevoerde maatregelen. In het begin van de pandemie werd dit niet als problematisch gezien, omdat de politiek vooral gericht was op het oplossen van acute problemen zoals de tekorten van ic-bedden en medische mondkapjes.

Een nieuwe bestuurslaag

Terwijl de veiligheidsregio’s in het leven zijn geroepen om bij kortdurende noodsituaties op te treden, spelen deze nu langdurig een beslissende rol in het bedwingen van het coronavirus. Zo is er een niet-democratisch gekozen bestuurslaag ontstaan, die bevoegd is om ingrijpende besluiten te nemen waarmee onze vrijheid ingeperkt kan worden

Han Polman, voorzitter van de Raad voor het Openbaar Bestuur, schreef in juni al over het gebrek aan democratie in het besluitproces. Hij benadrukte dat voorzitters van veiligheidsregio’s geen verantwoording hoeven af te leggen aan gemeenteraden en de ‘eigen’ gemeenteraad slechts hoeven te informeren. Gaandeweg hebben veiligheidsregio’s steeds meer bewegingsruimte gekregen en kunnen zij zelf plaatselijke maatregelen invoeren. “Eigenlijk besturen veiligheidsregio’s nu het land,” verzucht Wim Voermans, hoogleraar staatsrecht aan de Universiteit Leiden, in een interview met de NOS.

Het is belangrijk om terug te gaan naar de wortels van de term ‘democratie’

Terug naar Athene

Maar wat is democratie ook alweer? In het oud-Grieks betekent ‘dèmos’ volk, en ‘kratein’ heersen. Democratie betekent dus de heerschappij of soevereiniteit van het volk. Deze staatsvorm kun je op verschillende manieren vormgeven, afhankelijk van hoeveel tijd je als burger in je dagelijks leven met de politiek bezig wilt zijn. Twee bekende vormen zijn directe en representatieve democratie

De eerste vorm is kenmerkend voor het oude Athene. Hier konden alle burgers hun stem uitbrengen tijdens volksvergaderingen, op basis waarvan beslissingen werden genomen. Doordat je alleen als burger werd beschouwd wanneer je een vrije man was die in Athene was geboren, was politieke betrokkenheid slechts weggelegd voor de elite.

Omdat de bevolking van Nederland stukken groter is dan die van het oude Athene, kiezen wij zelf onze volksvertegenwoordigers. Deze nemen vervolgens plaats in de Eerste en de Tweede Kamer, die samen het Nederlandse parlement vormen. Omdat we onze soevereiniteit afstaan aan gekozen leden van het parlement, is er in Nederland sprake van een representatieve democratie.

Het is belangrijk om terug te gaan naar de wortels van de term ‘democratie’, om zo te achterhalen waar onze eigen democratie op gestoeld is. Wanneer de Tweede Kamer niet bij besluitvormingsprocessen betrokken wordt, is er namelijk geen sprake van volksvertegenwoordiging. En dat is juist waar onze democratie op gebouwd is. Als daarnaast gemeenteraden ook nog worden buitengesloten en alleen achteraf commentaar kunnen leveren, wordt het erg lastig om als burger politieke invloed uit te oefenen.

Kun je een crisis die al ruim een half jaar duurt nog wel een noodsituatie noemen? 

Daadkracht

Is het altijd een ramp als democratie opzij wordt geschoven? Niet per se, want bij een crisis is daadkracht soms belangrijker dan het volgen van democratische procedures, die in noodsituaties simpelweg te veel tijd kosten. Maar kun je een crisis die al ruim een half jaar duurt nog wel een noodsituatie noemen? 

Dat de coronacrisis onze samenleving op bepaalde punten blijvend zal veranderen, lijkt onvermijdelijk. Juist daarom is het nu de taak van onze volksvertegenwoordigers om ervoor te zorgen dat de stem van de burger meetelt in het maken van beslissingen.

Momenteel wordt er volop geschaafd aan de corona-spoedwet, die de bestaande noodverordeningen dient te vervangen. Hierin ligt de kans om onze democratie in ere te herstellen: een kritische blik op het wetsvoorstel, en vooral om de stem van de burger te laten horen.


lees ook:

Nieuwsbrief

Elke drie weken houden we je op de hoogte van wat we schreven en wat we lazen in de Red Pers-nieuwsbrief.

Zoeken

Doneren

Wij bieden jonge, aspirerende journalisten een podium én begeleiding. Dat kunnen we nog beter met jouw steun. Die steun komt met twee voor de prijs van één, want onze sponsor matcht jouw donatie. Geef jij ons vijf euro? Dan ontvangen wij een tientje.