Sociale media en het probleem van laatkapitalisme

Beeld: Een demonstrant tijdens Occupy San Fransisco, 2011 (foto: Christian Heilmann)

8 mei 2018, 13:22

Auteur: Nuno Blijboom

We hebben bij Red Pers de afgelopen maand flink wat facetten van sociale media behandeld. Van de positieve kanten wanneer het om het organiseren van protestacties gaat, tot de negatieve kanten wat de fysieke gezondheid betreft. Maar aan sociale media ligt een veel groter probleem ten grondslag: het laatkapitalisme.

In Amerika wordt momenteel door de Defense Department onderzoek gedaan naar de witkruingors. Deze vogel bezit namelijk een unieke vaardigheid: tijdens de migratie kan de witkruingors tot zeven dagen achtereen wakker blijven. Het Amerikaanse ministerie van Defensie wil met dit onderzoek erachterkomen hoe ook bij mensen de behoefte naar slaap te verminderen. Slaap is namelijk het enige wat in de weg staat van de supersoldaat die 24/7 wakker kan blijven en altijd beschikbaar is.

Cultuurwetenschapper Jonathan Crary legt in zijn werk 24/7: Late Capitalism and the Ends of Sleep (2013) na het vertellen van deze anekdote de link met de laatkapitalistische consumptiemaatschappij waarin wij momenteel leven. Zo legt hij uit dat militaire ontwikkelingen om supersoldaten te creëren na succes altijd hun weg vinden naar de gewone burgers om superconsumenten te creëren. Zo’n militaire innovatie begint als farmaceutisch luxeproduct (zoals bijvoorbeeld antidepressiva), maar wordt daarna een noodzakelijk middel om de dag door te komen. Net zoals bij soldaten is de behoefte aan slaap de enige hindernis die de markt nog moet overbruggen om de Westerse mens 24 uur per dag, 7 dagen in de week te laten consumeren.

Cultuurwetenschapper Jonathan Crary
Cover van het boek 24/7: Late Capitalism and the Ends of Sleep van Jonathan Crary

De absurditeit van laatkapitalisme

De term ‘laatkapitalisme’ won halverwege de twintigste eeuw aan populariteit dankzij de Marxistische theoreticus Ernest Mandel. Hij duidde daarmee de economische periode aan tussen de Tweede Wereldoorlog en de jaren zeventig, waarin multinationals en massacommunicatie massaal groeiden. Tegenwoordig wordt de term veelal gebruikt om het huidig kapitalistische systeem te beschrijven, waarin de overheid en grote bedrijven excessieve controle uitoefenen op het sociale leven.

Het laatkapitalisme toont zich vandaag de dag veelal in de absurde wijzen waarop bedrijven en reclames infiltreren in de politiek en het dagelijks leven. Denk bijvoorbeeld aan de socialistische politicus Bernie Sanders die vorig jaar een speech gaf achter een spreekgestoelte in de vorm van een pak Ben&Jerry’s. Of aan een realityster en vastgoedmagnaat die het tot het presidentschap heeft geschopt.

Alles altijd binnen handbereik

Een ander kenmerk van het laatkapitalistische systeem waarin wij momenteel in het Westen leven, is de verspreiding van het idee van de 24/7-samenleving. Verscheidene diensten zijn al non-stop beschikbaar – denk bijvoorbeeld aan de gigantische hoeveelheid films en series die je ieder moment via Netflix kan bekijken of de eerste proeven met Amazon Prime Air, dat elk moment van de dag binnen dertig minuten je bestelling bezorgt – en dat worden er met de dag alleen maar meer.

Er is geen enkel moment meer waarop je niet kan winkelen, consumeren of je sociale media niet kan raadplegen

Natuurlijk is niemand daadwerkelijk fysiek in staat 24/7 van deze diensten gebruik te maken, of non-stop te winkelen, WhatsAppen, Facebooken of gamen. Maar aangezien er geen enkel moment meer is waarop je niet kan winkelen, consumeren of je sociale media niet kan raadplegen, zo stelt Crary, ‘pleegt de non-tijd 24/7 een meedogenloze invasie in elk aspect van je sociale of persoonijke leven. Er zijn nauwelijks omstandigheden meer die niet opgenomen of gearchiveerd kunnen worden in de vorm van digitale beelden of informatie.’[1]

Obsessief-compulsief gedrag

Sociale media vormen hier geen uitzondering op. Sterker nog, sociale media zijn bij uitstek de vingers van de grootbedrijven in onze alledaagse pap. Voormalig Facebook executive Chamath Palihapitiya bevestigt in een interview bij Stanford Universiteit dat Facebook bewust gebruik maakt van feedback loops die dopamine aanmaken in je brein. Een stukje geluk of een blij gevoel is letterlijk één klik van je verwijderd, met als gevolg dat dergelijke sociale media voortdurend je sociale en persoonlijke leven binnendringen. Uit onderzoek van Larry D. Rosen, emeritus hoogleraar Psychologie aan de Universiteit van Californië, blijkt zelfs dat ons intensieve sociale mediagebruik grenst aan een grootschalige dwangstoornis.

Waarom worden er zo weinig vraagtekens gezet bij het overmatig gebruik van sociale media door (media)wetenschappers?

De kern van het probleem is dat we dit niet als probleem zien. We zien deze drang naar sociale media als een natuurlijk proces, en smartphones als een verlenging van ons lichaam, zoals collega Frederique Teillers in een eerder stuk over de ‘natuurlijke drang naar Facebook’ aangaf. Maar waarom? Waarom worden er zo weinig vraagtekens gezet bij het overmatig gebruik van sociale media door (media)wetenschappers? Waarom lijkt het meer of zij enkel naar verklaringen of rechtvaardigingen zoeken voor dit overmatig gebruik?

Dankzij de smartphone heb je alle sociale media 24/7 binnen handbereik

Natuurlijke schijn

Volgens mediawetenschapper Mark Deuze is de spirituele opvolger van Facebook door de vele technologische ontwikkelingen onvermijdelijk, en Larry D. Rosen concludeerde dat ons Facebookgebruik op het dwangmatige af was, terwijl hij onderzocht of men het uit angst of plezier gebruikte – beide passieve observaties over de huidige laatkapitalistische stand van zaken. Maar ook dit is deel van het probleem. Wanneer we technologische ontwikkelingen gaan zien als quasi-autonoom, zo stelt Crary, “dan biedt dat de ruimte om veel aspecten van de hedendaagse sociale realiteit te accepteren als noodzakelijke, niet-veranderbare omstandigheden, als natuurwetten.”

Ook wat sociale mediagebruik betreft is slaap ons laatste redmiddel om een 24/7-samenleving te omzeilen. Enkel wanneer wij slapen kunnen wij ontsnappen aan de greep die het laatkapitalisme in de vorm van sociale media op ons heeft. Maar wanneer blijkt dat het blauwe licht van onze smartphones ons slaapritme beïnvloedt door de aanmaak van slaaphormoon serotine te remmen, dan rijst bij mij langzaamaan de vraag hoelang dit nog stand kan houden.

[1] Eigen vertaling, nadruk in de originele tekst.

lees ook:

Nieuwsbrief

Elke drie weken houden we je op de hoogte van wat we schreven en wat we lazen in de Red Pers-nieuwsbrief.

Doneren

Wij bieden jonge, aspirerende journalisten een podium én begeleiding. Dat kunnen we nog beter met jouw steun. Die steun komt met twee voor de prijs van één, want onze sponsor matcht jouw donatie. Geef jij ons vijf euro? Dan ontvangen wij een tientje.