De Historische Sensatie: de Pijp

19 april 2016, 09:00

Auteur: Laura Lubbers

De Historische Sensatie: de Pijp

19 april 2016, 09:00

Auteur: Laura Lubbers

Dit bericht is oorspronkelijk gepubliceerd bij Maximum Amsterdam


‘Arbeiderswijk in Polderpatroon’

De geschiedenis van Amsterdam is overal om ons heen te zien. Als je goed oplet kan je op allerlei plekken een ‘historische sensatie’ ervaren, zoals Johan Huizinga het uitdrukte. Vandaag: de Pijp.


TEKST DOOR LAURA LUBBERS
FOTOGRAFIE VAN GEMEENTE AMSTERDAM EN WIKIPEDIA

Aan de zuidkant van de binnenstad van Amsterdam, waar nu de Albert Cuypmarkt ligt, bevond zich tot het einde van de negentiende eeuw de zogenaamde Zaagmolensloot. De tientallen houtzaagmolens aan deze sloot hadden Amsterdam in de zeventiende eeuw rijk gemaakt. Achter de Zaagmolensloot begonnen de uitgestrekte weilanden buiten de stad. In de drukke Pijp van nu is -als je goed kijkt- nog een vlaag op te vangen van de tijd dat er alleen nog maar weilanden en molens te vinden waren.

Uitbreidingsplan-Van-Niftrik-1866
Het nooit uitgevoerde Plan-Van Niftrik voor de uitbreiding van Amsterdam (1867).

Amsterdam was druk en vol, de weilanden achter de Zaagmolensloot konden dus goed gebruikt worden voor de uitbreiding van de stad. De jonge stadsingenieur Jacobus van Niftrik maakte in 1866 een plan om de weilanden bij de stad te betrekken. Ten zuiden van de Zaagmolensloot zou een prachtig nieuw centrum uit de grond worden gestampt, inclusief luxe villawijk, brede straten en het Centraal Station van Amsterdam. Dit ‘Plan YY’ had een grandeur die niet onderdeed voor de stadsplannen van Haussmann in Parijs. Het plan werd echter afgekeurd omdat het een grootschalige herverkaveling van het weilandengebied vereiste, een dure en tijdrovende klus.

‘Het stratenpatroon werd een exacte kopie
van het oude polderslotenpatroon.’

Jan Kalff was de directeur van Publieke Werken, een gemeentelijke dienst die zich bezig hield met de inrichting van de stad. Kalff stelde een nieuw plan op in 1876. Voor zijn plan was herverkaveling niet nodig, het stratenpatroon werd een exacte kopie van het oude polderslotenpatroon. De brede straten en pleinen en ook het Centraal Station verdwenen uit het plan. De buurt zou bestaan uit smalle straten (de voormalige sloten) en huizenblokken (de voormalige weilanden). Wel zorgde Kalff ervoor dat het poldergebied werd opgehoogd met ongeveer anderhalve meter. Alleen het huidige Sarphatipark, de plek waar van Niftrik het Centraal Station gepland had, bleef onverhoogd. Dat is nog steeds zo, als je het park inloopt is het merkbaar dat het straatniveau een paar meter daalt.

GerardDoustraat
Eentonige ‘revolutiebouw’ in een smalle straat in de Pijp.

Hoewel Jan Kalff het stratenplan voor de Pijp maakte, liet hij de architectuur over aan particulieren die snel en goedkoop bouwden, meestal met geleend geld. Dit zorgde voor de zogenaamde revolutiebouw: simpel en eentonig, meestal vier bouwlagen met een kap, witte daklijst en hijsbalk. De wijk werd een echte arbeidersbuurt, veel mensen woonden in de goedkope Pijp en werkten in de binnenstad. Misschien is dit wel de oorzaak voor de naam van de wijk. De Amsterdamse Courant schreef namelijk in 1892: “Waaraan de Pijp haar naam dankt, kan men eigenlijk het beste zien ’s morgens tussen acht en negen uur. Wanneer men zich dan posteert bij de Hemony-, Van Wou-, Van der Helst- en Ferdinand Bolstraten, die de feitelijke trechters voor de Pijp zijn, dan ziet men welk een stroom van mensen zich door die straten naar de oude stad spoedt; dan zijn het feitelijk lange brede pijpen, levende ‘wolken’ uitblazende naar dat deel van de stad waar de kantoren zijn, de zaken worden afgedaan.”

‘Denk als je door de Pijp loopt eens aan de sloten en weilanden, en misschien kan je je wel iets voorstellen bij dit gebied vóór de negentiende eeuw.’

De Zaagmolensloot werd aan het einde van de negentiende eeuw gedempt. Omdat het één van de breedste sloten was uit het weilandennetwerk werd het ook één van de breedste straten van de Pijp: de Albert Cuypstraat. De houtzaagmolens verdwenen en de beroemde Albert Cuypmarkt kwam ervoor terug. Denk als je door de Pijp loopt eens aan de sloten en weilanden, en misschien kan je je wel iets voorstellen bij dit gebied vóór de negentiende eeuw.

010003002161, 13-06-2002, 10:08, 8C, 4712x2096 (825+1161), 100%, Foto zwart wit, 1/120 s, R57.3, G22.7, B27.0
De Zaagmolensloot, tegenwoordig Albert Cuypstraat, foto door Pieter Oosterhuis, ca. 1880.
lees ook:

Nieuwsbrief

Elke drie weken houden we je op de hoogte van wat we schreven en wat we lazen in de Red Pers-nieuwsbrief.

Zoeken

Doneren

Wij bieden jonge, aspirerende journalisten een podium én begeleiding. Dat kunnen we nog beter met jouw steun. Die steun komt met twee voor de prijs van één, want onze sponsor matcht jouw donatie. Geef jij ons vijf euro? Dan ontvangen wij een tientje.