Anderhalf miljoen Nederlanders zijn Schuldig

Beeld: Arjan Vliegenthart (links, Wethouder Werk, Inkomen en Participatie Gemeente Amsterdam) en Jetta Klijnsma (Staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid)

29 december 2016, 15:59

Auteur: Max van Geuns

Anderhalf miljoen Nederlanders zijn Schuldig

Beeld: Arjan Vliegenthart (links, Wethouder Werk, Inkomen en Participatie Gemeente Amsterdam) en Jetta Klijnsma (Staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid)

29 december 2016, 15:59

Auteur: Max van Geuns

Vorige week begon ‘Schuldig on Tour’ in een vol Pakhuis de Zwijger in Amsterdam. Schuldeisers, deskundigen, professionals, bestuurders en de hoofdpersonen uit de documentaireserie Schuldig gaan door het hele land op debattour, op zoek naar oplossingen voor de schuldenproblematiek. Want problemen zijn er: anderhalf miljoen Nederlanders hebben schulden. “De toestanden in Nederland zijn mensonterend.”

Foto via Facebook / Schuldig

Maak kennis met Valerie, een ROC-studente van 27 jaar. Ze heeft schijt aan wat mensen van haar vinden. “Na de middelbare school vond ik dat ik oud en wijs genoeg was om mijn eigen dingen te regelen en betalen: huur, telefoonrekening, verzekeringen, studie, eten en drinken, sportschool, ga zo maar door. Op een gegeven moment werd het teveel.”

Dan Dennishij is de eigenaar van een dierenwinkel en doet geen vlieg kwaad. Hij heeft buitengewone expertise in zijn beroep en beschikt over een ongelooflijke dierenkennis. Maar een geboren ondernemer is hij niet. “Azijn werkt net zo goed als deze dure spray, hoor mevrouw.”

Tenslotte Ditte: een knappe Zweedse vrouw, vroeger bekend als nachtclub-artieste op Ibiza. Twaalf jaar geleden kreeg ze echter borstkanker. Hiermee verloor ze niet alleen haar gezondheid, maar ook haar baan en grote liefde.

Drie aandoenlijke verhalen, maar hun grootste problemen komen hieruit nog niet naar voren. Valerie, Dennis en Ditte hebben namelijk een bittere overeenkomst: door hun achtergrond zitten ze diep in de schulden. Heel diep. De bewoners van de Vogelbuurt in Amsterdam-Noord zijn slechts drie van de hoofdrolspelers van de succesvolle documentaireserie Schuldig (Human, NPO 2). Voor zeker een miljoen Nederlanders zijn deze verhalen daarom niet onbekend. Door te kijken naar deze indrukwekkende serie, uitgezonden in het najaar (maar binnenkort op herhaling), krijg je een akelig goede indruk van het schulden-circus. Want akelig is het.

De (rode) cijfers
Vaak komen schulden voort uit vaste lasten. “Maar er doet zich altijd een opeenstapeling van problemen voor,” zegt Paul Scheerder, oud-directeur van het Leefkringhuis in Amsterdam-Noord. Hij wordt in de serie de ‘Godfather van de Vogelbuurt’ genoemd en is ook aanwezig in De Zwijger. “Je man loopt weg, je kind wordt van school gestuurd, je koelkast gaat kapot en je raakt ook nog eens je baan kwijt,” sommeert Scheerder over de typische schuldenaar. En dit gebeurt niet bij één of twee Nederlanders; in 2015 hadden zo bijna anderhalf miljoen huishoudens in Nederland risicovolle of problematische schulden gekregen; ruim vijftien procent.

Je man loopt weg, je kind wordt van school gestuurd, je koelkast gaat kapot en je raakt ook nog eens je baan kwijt

De gemiddelde schuldenaar die een schuldregeling ingaat zit behoorlijk in de problemen: hij of zij heeft een schuld van 42.000 euro. Dit bedrag is doorgaans verdeeld over gemiddeld veertien schuldeisers.

Door het toenemende aantal zzp’ers en flexwerkers, die dezelfde risico’s lopen als ondernemers (maar hier niet aan gewend zijn), is het aantal mensen met kans op schulden nog hoger: 2,3 miljoen mensen. Dat is één op de vijf huishoudens.

Preventie
Uiteindelijk wil je natuurlijk dat schulden voorkomen worden. Niet alleen voor de schuldenaren zelf, maar voor de hele maatschappij. De kosten worden immers door iedereen gedragen, ook door de belastingbetaler zonder schulden. En bij preventie geldt: hoe eerder, hoe beter. Twee derde van de jongeren geeft in een ROC-onderzoek echter aan geen hulp uit de directe omgeving te ontvangen bij geldzaken. Dat terwijl een derde van die jongeren wel een betalingsachterstand van gemiddeld 200 euro heeft. Daarom is het belangrijk dat al op de middelbare school wordt geleerd hoe je om moet gaan met geld. Tot op heden behoort dit bij geen enkel verplicht vak tot de basisstof.

Wel is er van buiten school hulp gekomen: de gemeente Maastricht zet sinds 2015 het interactieve spel ‘No Credit, Game Over’ in voor de preventie van schulden bij jongeren. Het spel, waaraan dit jaar meer dan vijftienduizend scholieren meedoen, draagt bij aan de bewustwording over de waarde van geld en het aangaan van financiële verplichtingen.

https://www.youtube.com/watch?v=YznFUGnK5Oo

Bovendien moeten we niet vergeten dat 2,5 miljoen Nederlanders laaggeletterd of zelfs analfabeet zijn. Zij hebben moeite met basisvaardigheden als lezen, schrijven en rekenen — essentieel om niet in de schulden terecht te komen. Vaak ontstaan schulden namelijk omdat brieven teveel lastige, administratieve informatie met rekenwerk bevatten. Deze onduidelijkheid resulteert uiteindelijk in een steeds groter wordende stapel ongeopende post. Taal- en rekenonderwijs zouden hier een uitweg kunnen (en moeten) bieden.

Vroeg Eropaf
Helaas is het voor bijna anderhalf miljoen mensen dus niet langer vijf voor, maar vijf na twaalf: zij zitten al in de schulden. In de ‘beginfase’ valt er echter nog veel te redden. Eerder ingrijpen is effectief, maar dan moeten mensen zich ook eerder melden. Dat doen ze vaak niet, omdat ze zich schamen voor de situatie. Of ze denken: ‘Ik red het nog wel.’ Of ze sluiten simpelweg hun ogen voor de problemen, tegen beter weten in.

Daarom zijn er nu initiatieven als Vroeg Eropaf in Amsterdam en Eerder Melden, Minder Achterstanden (EMMA) in Zoetermeer. Zij zorgen ervoor dat woningcorporaties, ziektekostenverzekeringen en gemeentebelastingen melding doen van oplopende betalingsachterstanden. Hulp- en dienstverleners gaan ‘eropaf’ om te kijken wat er aan de hand is. Vrijwilligersorganisaties ondersteunen de huishoudens vervolgens in het weer grip krijgen op de financiën.

Maatwerk en zelfredzaamheid
Valerie, Dennis en Ditte uit Schuldig zijn het stadium van vroeg eropaf al ver voorbij. Bij hen komt er veel meer kijken dan een simpele betalingsachterstand: schuldeisers, incassokosten, deurwaarders, schuldhulpverleners, de voedselbank, huisuitzettingen en ga zo maar door. Voor deze schuldenaren is het probleem complex. Zij moeten namelijk niet alleen schulden aflossen, maar hun hele leven terug op de rails krijgen. Zonder nieuwe kosten te maken.

Het antwoord uit de recent ontstane schuldhulp-beweging lijkt unaniem te zijn: maatwerk. Te lang was het credo: eigen schuld, dikke bult. In de nieuwe ‘participatiemaatschappij’ moest iedereen zelfredzaam zijn. “Maar soms is zelfredzaamheid even ver te zoeken. De administratie op orde hebben of zelf financiën regelen lukt dan niet,” zegt Jora Wolterink, projectmedewerker armoede en schulden bij Stadsgeldbeheer in Utrecht. Deze hulporganisatie past de ‘maatwerk-methode’ toe. Cliënten krijgen leefgeld wat rust moet bieden. Het resultaat mag er zijn: 85 procent rondt de schuldenregeling (het traject om de schulden uiteindelijk na drie jaar kwijt te zijn) succesvol af.

Paul Scheerder (links, directie-adviseur, Leefkringhuis, hoofdpersoon uit Schuldig) en Reiner van Zutphen (Nationale ombudsman)
Paul Scheerder (links, directie-adviseur van het Leefkringhuis, hoofdpersoon uit Schuldig) en Reiner van Zutphen (Nationale ombudsman) bij ‘Schuldig on Tour’ in Pakhuis de Zwijger.

Eerlijk innen
Tweederde van alle schulden bestaat uit bijkomende kosten, zoals rente-, incasso- en deurwaarderskosten. Hier valt misschien wel de grootste winst te behalen: eerlijk innen, in plaats van mensen te straffen terwijl ze al ‘schuldig’ zijn. Het ergste is dat deze extra kosten voor een groot deel overheidsmaatregelen zijn. Van de mensen die zich melden bij de schuldhulpverlening heeft 61 procent een schuld bij de belastingdienst en zelfs 85 procent bij de zorgverzekering. “Als je de ziektekostenverzekering niet kunt betalen, krijg je een paar tientjes boete,” aldus Scheerder. “Alsof je die dan wel kunt betalen. Het is volkomen absurd als je een moeder met vier kinderen op straat gooit. Dat kost je als overheid tonnen per jaar aan opvang.”

Het is volkomen absurd als je een moeder met vier kinderen op straat gooit, dat kost je als overheid tonnen per jaar

Het wordt dus tijd voor systeemverandering, zo zegt ook Anne Korthals Altes (sustainability manager NUON). “Toestanden in Nederland zijn mensonterend. Stop met huisuitzettingen. Stel een plafond aan de boetes op schulden. Stop met vorderingen op de huurtoeslag.” Ook volgens deurwaarder Paul Otter is er veel mis met het incassosysteem. “Mensen die geen geld hebben, duw je over het randje. Het vervelende bij de wet incassokosten is dat als er onjuiste bedragen worden gerekend, er geen straf op staat. Dat incassobureaus mensen onnodig op kosten jagen, vind ik schandalig.” Nationale ombudsman Reinier van Zutphen voegt hieraan toe: “Ik pleit voor afschaffing van de krankzinnige bestuurlijke boetes, griffiekosten en incassokosten. Die maatregelen zijn snel te nemen.”

Maar het tij keert: de overheid erkent dat zij zich als belangrijkste schuldeiser anders moet gaan opstellen. Op initiatief van de Delta Lloyd Foundation verenigen onder andere telecomproviders, zorgverzekeraars en woningbouwcorporaties zich in de schuldeiserscoalitie ‘Van Schulden naar Kansen’. Zij publiceerden een ethisch manifest met tien gedragsregels, waaronder eerlijke behandeling, respect voor de schuldenaar, duidelijke informatie en doorverwijzing naar hulpverleners. De eerste resultaten zijn positief.

schuldig_https://redpers.nl/wp-content/uploads/2016/08/max-in-ny-1.jpg
De Grote Zaal van Pakhuis de Zwijger was met 350 man goed gevuld.

Beleidsoplossingen
De meeste oplossingen ontstaan dus lokaal en komen van onderaf, zowel van ‘gewone’ burgers als in de private sfeer. Toch gaat het einddebat in Pakhuis de Zwijger tussen twee centrale bestuurders op het beleidsterrein van armoede en schulden: staatssecretaris Jetta Klijnsma (PvdA) en wethouder Arjan Vliegenthart (SP).

Eerstgenoemde wil beter onderscheid tussen de niet-willers en niet-kunners. Boetes die zich opstapelen, wil ze aanpakken. Daarnaast wil Klijnsma dat medewerkers van overheidsinstellingen meer naast mensen gaan staan. “Ik wil de regels vereenvoudigen en medewerkers beter opleiden.” Ook wil de staatssecretaris met minister Blok (Wonen, VVD) praten over het onwettig verklaren van woninguitzettingen met kinderen.

Als je maatwerk wilt leveren, steek dan je kop boven het maaiveld uit en doe iets

De Amsterdamse wethouder ziet het kwijtschelden van schulden als oplossing. Dan wel via een ‘grote verzoendag’ zoals vroeger in Mesopotamië, wat tegenwoordig als een soort generaal pardon zou worden betiteld, ofwel kleinschalig met meer coulance bij gemeentelijke kwijtscheldingen.

Het slotwoord van de eerste editie van ‘Schuldig on Tour’ in De Zwijger is voor één van de 350 toeschouwers uit de zaal. Hij roept professionals en ambtenaren op zich niet langer te verschuilen achter de regelgeving. “Als je maatwerk wilt leveren, steek dan je kop boven het maaiveld uit en doe iets.”

Alle zes afleveringen van Schuldig worden vanaf 30 december iedere doordeweekse dag herhaald, om 13:20 op NPO 2. Daarnaast zijn ze voorlopig gratis te zien op www.npo.nl.

schuldig_https://redpers.nl/wp-content/uploads/2016/08/max-in-ny-1.jpg

Schuldig on Tour’ strijkt nog neer in Rotterdam (11 januari), Helmond (18 januari), Zwolle (24 januari) en Arnhem (1 februari). Toegang is gratis, reserveren kan via de website.


Dit artikel is tot stand gekomen naar aanleiding van de zes afleveringen van Schuldig, de debatavond van ‘Schuldig on Tour’ (in Pakhuis de Zwijger op 20 december) en het vakblad ‘Armoede en Schulden Nederland Uit’ (een coproductie van Eropaf! en Movisie, uitgegeven in oktober 2016).

lees ook:

Nieuwsbrief

Elke drie weken houden we je op de hoogte van wat we schreven en wat we lazen in de Red Pers-nieuwsbrief.

Zoeken

Doneren

Wij bieden jonge, aspirerende journalisten een podium én begeleiding. Dat kunnen we nog beter met jouw steun. Die steun komt met twee voor de prijs van één, want onze sponsor matcht jouw donatie. Geef jij ons vijf euro? Dan ontvangen wij een tientje.